نکاتی پیرامون تولید پرمیکس با کیفیت

پرمیکس ترکیبی از ویتامین‌ها، مواد معدنی، دارو، مکمل و کریر است. هدف از تولید، به دست آوردن یک ترکیب یکنواخت می باشد.

یک مدیریت کنترل کارآمد بایستی دارای سه ویژگی و مشخصه که البته با هم نیز ارتباط دارند باشد: 

·        طرح و الگوی کیفیتی (احتیاجات و نیاز مشتری)

·        کنترل کیفیت (ارزیابی در برابر استاندارد ها)

·        بهبود کیفیت (عیب یابی و اصلاح)

 فرآیند تولید پرمیکس شامل بخشهای زیر می باشد:

 الف) مواد خام و اولیه: 1-انتخاب و مشخصات ۲- خرید 3-دریافت و انبارداری ۴- نمونه برداری و آنالیز ۵- فرآوری

ب) فرمول نویسی  ج) وزن کردن   د) میکس کردن   ه) بسته بندی   و) برچسب گذاری   ز) انبار کردن محصول نهایی

الف) مواد اولیه:

الف-1) انتخاب و مشخصات:

ویتامین ها و مواد معدنی کمیاب به اشکال مختلف موجود بوده و قابلیت زیست فراهمی آنها بسته به نوع منبع، متفاوت است. در بین ویتامین ها، مهمترین ویژگی؛ پایداری[1] و در بین مواد معدنی کمیاب؛ قابلیت زیست فراهمی، قدرت و واکنش پذیری می باشند. این مواد بایستی از نظر قیمتی مقرون به صرفه بوده و قابلیت استفاده در پرمیکس را داشته باشند. پیشنهاد می‌شود به منظور پایداری بیشتر ویتامین ها، در زمان انبارداری از انواع پوشش دار استفاده گردد که در صورت میکس شدن با مواد معدنی کم مصرف آسیب نبینند. ویتامین های خشک شده به روش اسپری[2] جریان پذیری و روانی[3] پرمیکس را بهبود می دهند. لیستی از مواد مغذی به همراه منابع پیشنهادی در جدول 1 ذکر گردیده است.

                     

 

 

 

                             جدول 1- مواد مغذی و منابع پیشنهادی

(خ.ا): خشک شده بروش اسپری   (خ): خالص   (پ): پوشش دار

 مشخصات مواد خام اولیه، بسته به گونه دام مورد استفاده بایستی مطابق با استانداردهای بین المللی (مانند AAFCO, AOAC و ...) باشد.

الف-۲) خرید:

 مواد اولیه بایستی از فروشندگان مجاز و معتبر خریداری شده و به تایید متخصصان تغذیه برسند. هیچ ماده ای بدون تایید آنالیز نباید خریداری گردد. خرید بایستی به صورت دوره ای انجام شده و همواره موجودی انبار نیز مد نظر قرار گیرد. برنامه خرید بایستی مطابق با نیاز تولید باشد.

 

 

الف-۳) دریافت و انبارداری:

مسئول انبار بایستی اطلاعات کافی در زمینه تشخیص کیفیت محصول وارداتی داشته باشد. محصولات درون کیسه بایستی از نظر اصالت و شرایط بررسی شوند. به مواد خام دریافتی بایستی یک شماره مرجع اختصاص یابد. وزن مواد ثبت شود. تمام جزئیات مواد اولیه به همراه شماره مرجع بایستی ثبت گردند. پس از تفکیک داروها و دیگر ریزمغذی‌ها، مواد خام را وارد می کنیم. به برچسب گذاری بایستی توجه ویژه‌ای شود. کیسه ها بایستی در مکانی خشک و بر روی پالت هایی که بین آنها فاصله هایی جهت تسهیل در عبور و مرور قرار دارند، گذاشته شوند. جهت جلوگیری از فشردگی مواد درون کیسه نباید بیش از ده ردیف روی پالت ها قرار داد و در عین حال برای جلوگیری از؛ -تخریب یا فساد  -تشکیل بالک و توده –آلودگی با حشرات، بایستی در فواصل زمانی آن ها را چرخاند و جابجا کرد. انبار بایستی از گزند حشرات و جانوران موذی در امان باشد. تهویه و بهداشت مناسب و عدم تابش مستقیم نور خورشید از دیگر مشخصات انبار است. بسته به مقاومت مواد خام بایستی رطوبت و دمای انبار را کنترل کرد. انبار مواد تایید شده و مواد مرجوعی بایستی جدا باشند.

الف-۴) نمونه برداری و آنالیز:

نمونه برداری از مواد اولیه در جهت برنامه تایید کیفیت صورت می گیرد. برای داشتن یک نمونه خوب بایستی از سه قسمت پایین، وسط و بالا نمونه برداری انجام شود. هنگامی که یک محموله بزرگ از مواد اولیه وارد میگردد، بهتر است ابتدا درون میکسر مخلوط شده و سپس نمونه گیری انجام شود. روشهایی مانند؛ HPLC، نورسنجی و اسپکتروفتومتری برای ارزیابی مواد خام بکار میروند. همچنین این اعمال بایستی توسط افراد خبره صورت گیرند. مواد خام تایید شده ممکن است از نظر اندازه ذرات دارای اختلاف باشند که در اینصورت یا غربال[4] شده و یا آسیاب می گردند. مواد اولیه اگر نتوانند پارامترهای لازم از جمله خلوص و کیفیت لازم را کسب نمایند، بایستی مرجوع شوند.

الف-۵) فراوری:

فرآوری به منظور دستیابی به اهداف تعیین شده در تولید پرمیکس صورت می‌گیرد و اساساً شامل غربال کردن و آسیاب می باشد. در غربال کردن؛ مواد زائد خارجی و مواد درشت تر، از مواد اولیه جدا می شود. ممکن است به وسیله تجهیزاتی مانند: ویبره یا الک مکانیکی صورت گیرد. جهت جلوگیری از هرگونه آلودگی، الک ها بایستی قبل و بعد از  استفاده تمیز شوند. گاهی ممکن است از چندین آسیاب جهت دستیابی به اندازه دلخواه استفاده کرد. توری ها و چکش های آسیاب بایستی به طور مرتب بازبینی شوند. پس از آن، مواد الک و آسیاب شده، کیسه گیری، وزن و برچسب گذاری شده و به انبار منتقل می شوند.

 

ب) فرمول نویسی:

از مراحل بسیار مهم در فرایند تولید پرمیکس می باشد. افراد خبره و با دانش در زمینه ریز مغذی ها و تکنولوژی پودر این کار را انجام می دهند. یک فرمول نویس باید مواردی از قبیل خصوصیات فیزیکی و شیمیایی، قابلیت زیست فراهمی، واکنش پذیری و اثر متقابل بین مواد در میکس و تاثیرات اقتصادی بر محصول نهایی را مد نظر قرار دهد.

                                                 

                                                       جدول 2- مشخصات فیزیکی و شیمیایی

مشخصات فیزیکی:

مواد یک اندازه، یک حجم و یک شکل جهت تولید یک محصول یکنواخت به خوبی با هم مخلوط می گردند. بدین ترتیب احتمال تفکیک و جدایی نیز به حداقل می‌رسد. به عنوان مثال مواد معدنی همواره در مقادیر و اندازه های بزرگ در طبیعت وجود دارند، در حالی که ویتامین ها غالباً به صورت پودری و ریزدانه می باشند. دستیابی به ترکیبی یکنواخت از این دو معمولاً مشکل است. با این حال برای دستیابی به یک ترکیب یکنواخت بایستی مواد معدنی را به اندازه دلخواه فراوری نمود. جریان پذیری و روانی محصول در هنگام جابجایی نقش مهمی را ایفا می کند. جریان پذیری ضعیف باعث اتصال و تشکیل توده و کاهش کیفیت محصول در جابجایی‌ها شده در مقابل روان بودن بیش از حد نیز باعث هدر روی و ریختن[5] محصول می شود.

ویژگی های شیمیایی:

در فرمول نویسی یک پرمیکس با کیفیت بایستی قدرت و توانایی ویتامین‌ها، مواد معدنی و دارو ها مدنظر قرار گیرد. فرمول‌نویس بایستی بر اساس نظر مشتری، ریزمغذی‌های آنالیز شده را وارد فرمول نماید. هیچ ماده ای نباید بدون داشتن آنالیز اولیه وارد پرمیکس شود. بیشبود یا کمبود هر جزء می‌تواند اثرات جبران ناپذیری را بر عملکرد دام هدف وارد آورد. انتخاب کریر[6] و مقدار آن در پرمیکس از اهمیت ویژه ای برخوردار است. به طور کلی بهتر است مقداری کافی برای کریر در نظر گرفت تا بدین ترتیب هرگونه واکنشی را بین مواد اصلی پرمیکس به حداقل رساند. یک کریر مناسب بایستی دارای ویژگی های زیر باشد:

-        بار الکتریکی موجود در برخی از مواد را خنثی نمایند.

-        واکنش شیمیایی ایجاد نکند.

-        از نظر چگالی، شکل و اندازه با دیگر مواد موجود در پرمیکس یکسان بوده تا در فرایند مخلوط سازی مشکلی (دمیکس) ایجاد نکند.

-        آب را از دیگر مواد خام گرفته و از طریق کاهش فعالیت آب به پایداری پرمیکس کمک کند.

-        جریان پذیری خوبی داشته باشد.

                                                    جدول 3: انواع کریرهای مورد استفاده در پرمیکس

 

پرمیکس های خوب معمولا  ترکیب های مشخصی از چندین کریر هستند. کریر های آلی جاذب رطوبت بوده در حالی که کریر های معدنی در راستای چگالی پرمیکس به کار میروند. یک فرمول نویس بایستی تمامی موارد بالا را مدنظر قرار دهد. او همچنین بایستی هنگام تهیه لیست بچ[7] به موارد زیر توجه داشته باشد:

-احتیاجات غذایی -انتخاب مواد -کیفیت مواد -کاستی ها و نواقص در فرایند تولید -میزان مواد آزاد -میزان آنتی اکسیدانها -درصد کریر -مواد بسته بندی شده -فهرست مواد

تولید یک پرمیکس بایستی تحت نظر یک نیروی خبره بوده و با لیست و صفحه بچ مطابقت داشته باشد.

اطلاعات زیر بایستی در صفحه بچ درج گردند:

-نام پرمیکس -کد پرمیکس -تاریخ تولید -شماره بچ -اندازه بچ -لیست ترکیبات -شماره بچ ترکیبات -ترتیب میکس ترکیبات -مقدار دقیق ترکیبات مصرفی -نام میکسر و زمان میکس -دستورالعمل های بسته بندی و میکس –دستور مصرف

رعایت تمام موارد فوق، به پیگیری محصول در صورت شکایت یا مرجوع شدن کمک می کند.

ج) وزن کردن:

وزن کردن نیز در تولید پرمیکس اهمیت دارد. علارغم یک فرمول خوب، رسیدن به میزان مطلوبی از مواد مغذی در پرمیکس بدون وزن کردن دقیق مشکل خواهد بود. افزودن مقادیری اضافی از ویتامین ها، علاوه بر اینکه عملکرد را بهبود نمی دهد، باعث افزایش قیمت تمام شده گشته و در مقابل، کم کردن آن موجب افت عملکرد دام هدف می‌شود. دقت در وزن کردن برخی ترکیبات مانند سلنیوم بسیار مهم بوده و هر اشتباهی ممکن است باعث مسمومیت گردد. ظرفیت و دقت ترازو رابطه عکس باهم دارند. به عنوان یک قانون؛ دقت یک ترازو بیشتر از 1/0 درصد از ظرفیتش نیست.

تفاوت زیادی در میزان استفاده از مواد ریز مصرف در پرمیکس ها وجود دارد. بایستی بر اساس میزان مصرف از ترازوهای مختلف با دقت های متفاوت استفاده کرد.

جدول ۴- انتخاب ترازو براساس کاربرد محصول

 

ترازو ها بهتر است روزانه قبل از شروع وزن گیری با وزنه های استاندارد کالیبره شوند. همچنین بایستی قبل و بعد از استفاده، تمیز شده و حداقل سالی دوبار مورد بازبینی کلی قرار گیرند.

د) میکس کردن:

فرایند میکس کردن قلب هر کارخانه تولید پرمیکس می باشد. در یک پرمیکس، میزان هر یک از مواد تشکیل دهنده با هم اختلاف دارند. از این رو فرایند میکس به بخش میکرومیکس و ماکرومیکس تقسیم می شود.

میکرومیکس: همانگونه که از اسمش پیداست برای مواد کم مصرف بوده که کمتر از یک درصد ظرفیت میکسر را شامل می شوند. این مواد ابتدا بایستی در یک میکسر کوچکتر ترکیب گردند. سپس به میکسر بزرگتر برای ترکیب با دیگر مواد انتقال می‌یابند.

فرایند ماکرومیکس؛ شامل مخلوط کردن تمام ترکیبات همراه با کریر ها در میکسر بزرگ است.

یکنواختی پرمیکس به عوامل زیر بستگی دارد:

1-      نوع میکسر

2-     زمان میکس

3-  ترتیب میکس

1-     میکسر انتخابی بایستی بتواند در انتها محصول کاملاً یکدست و یکنواختی را تحویل دهد. استانداردهای ایمنی را دارا بوده و به صورت مناسبی نصب شده باشد. شرایط عمومی یک میکسر مناسب به شرح زیر است:

-        در کمترین مقادیر نیز بتوانند یکنواختی و همگنی[8] مناسبی را فراهم آورد.

-        زمان میکس کوتاه باشد.

-        در مقادیر مختلف عملکرد آن کاهش نیابد.

-        تخلیه کامل صورت گیرد.

-        به راحتی قابل تمیز کردن باشد.

-        امکان افزودن مایعات را داشته باشد.

-        در حین میکس گرما ایجاد نکند.

-        قادر به شکستن و خرد کردن توده ها باشد.

-        مصرف انرژی پایین داشته باشد.

-        هزینه نگهداری حداقل داشته باشد.

-        مقرون به صرفه باشد.

یک میکسر خوراک نرمال و معمولی برای تولید پرمیکس مناسب نیست. بهترین میکسر جهت این امر، میکسری ویژه و تخصصی است که ضریب تغییرات را پایین نگه دارد. میکسر های تخصصی ناتا[9] موارد خوبی از این دست هستند. انواع میکسرها شامل؛ -میکسرهای ریبونی -میکسرهای مارپیچی مخروطی -میکسرهای توده ای -میکسرهای استوانه ای پدالی می باشند.

                                                                                                                               میکسر ریبونی                                                                                                                     میکسر ناتا

                 

                                            

2-    زمان میکس هم در دستیابی به یک میکس یکنواخت دارای اهمیت است. واضح است که مدت زمان کمتر منجر به عدم میکس شده و طولانی تر شدن عمل میکس باعث دمیکس شدن میگردد. به وسیله آزمون و خطا و همچنین مطالعه ضریب تغییرات می‌توان به زمان میکس مناسب برای هر نوع میکسر دست یافت.

3- ترتیب افزودن مواد مختلف هنگام پر کردن میکسر بر کیفیت پرمیکس موثر است. در صورت عدم رعایت ترتیب، مواردی از جمله؛ تشکیل گلوله های چربی، واکنش های شیمیایی و تفکیک اجزا در پرمیکس، احتمال دارد اتفاق بیفتد.

                                    جدول 5-  بایدها و نبایدها

 

همواره بایستی ارزیابی میکسر با استفاده از مطالعه ضریب تغییرات صورت گیرد. ضریب تغییرات کمتر از ۵% نشان دهنده میکس عالی  است. هرگونه انحراف از میزان مورد انتظار ممکن است به دلایل زیر باشد:

-مدت زمان نامناسب میکس -ترتیب نادرست میکس -انتخاب میکسر نادرست -ناهماهنگی در میکس کریرها -فرسودگی قطعات داخلی -تغییرات آنالیزی زیاد

ه) بسته بندی:

اولین هدف در بسته‌بندی، حفظ کیفیت و ثبات ریزمغذی های موجود در پرمیکس است. بسته بندی نادرست منجر به کاهش شدید تاثیر و بهره وری مواد تشکیل دهنده پرمیکس می گردد. انتخاب و طراحی بسته بندی و مواد به کار رفته در آن به شرایط آب و هوایی منطقه بستگی داشته و بایستی دارای شرایط زیر باشد:

-مانع در برابر ورود نور، رطوبت و هوا –عدم ایجاد واکنش شیمیایی با محصول –دارای سطح مناسبی برای چاپ –دارای مقاومت کافی در اثر فشارهای وارده از طریق جابجایی و ...

برخی از موادی که در بسته بندی به کار می‌روند شامل؛ ظروف شیشه‌ای، فویل آلومینیومی، کاغذ و پلاستیک می باشند. بهترین نوع بسته بندی استفاده از فویل آلومینیومی همراه با چند لایه کاغذ است، که مانع از ورود نور، رطوبت، هوا و بو می باشند. درصورتیکه ترکیبات و اجزای تشکیل دهنده حساس بوده و از نظر قیمتی نیز محدودیتی وجود نداشته باشد، فویل آلومینیومی بهترین گزینه است.

و) برچسب گذاری:

برچسب گذاری پرمیکس دو هدف را تامین می کند:

- اطلاعات کاملی را در مورد پرمیکس در اختیار میگذارد.

- مشخصات پرمیکس را در بر داشته و باعث می شود با دیگر پرمیکس ها اشتباه نگردد.

پرمیکس هایی که برای دام های مختلف به کار می روند لازم است رنگ های مختلفی نیز داشته باشند. یک برچسب بایستی دارای اطلاعات زیر باشد:

-        نام پرمیکس

-        ترکیبات

-        دز مصرف

-        وزن خالص به کیلوگرم

-        ملاحظات قانونی

-        تاریخ تولید به ماه و سال

-        تاریخ انقضا به ماه و سال

-        شماره بچ

-        شرایط نگهداری

-        دستورالعمل استفاده

-        نام و آدرس تولید کننده به همراه لوگو

-        توجهات (در صورت لزوم)

به جهت اینکه مشتری همواره به برچسب روی محصول توجه می کند، بایستی عنایت ویژه ای به این موضوع داشت. هرگونه اشتباه ممکن است بر عملکرد دام هدف تاثیر منفی بگذارد.

ز) انبار کردن محصول نهایی:

انبارداری و شرایط قبل از ترخیص و بارگیری نیز تاثیر بسزایی بر کیفیت محصول نهایی دارد. موارد زیر در مورد نگهداری و انبار پرمیکس پیشنهاد می شوند:

- دما و رطوبت بایستی همواره کمتر از حد مجاز باشند.

- محوطه بایستی تمیز، نورگیر و در معرض هوای سالم و پاک باشد.

- کیسه های پرمیکس بایستی بر روی پالت ها قرار گیرند و نباید بیشتر از ۱۰ کیسه روی هم گذاشته شود.

- چینش و طراحی بایستی به گونه ای باشد که بتوان به راحتی قانون اولین ورود-اولین خروج[10] را اجرا نمود. بدین صورت که قدیمی ترین بسته ها زودتر تخلیه شوند.

- محل پرمیکس های تاریخ گذشته و مرجوعی بایستی جدا در نظر گرفته شود.

- راهروها و محل های عبور و مرور بایستی همواره تمیز و بدون ناهمواری باشند.

- توالت ها و آبروها بایستی جدا از محل انبار و نگهداری پرمیکس ها باشند.

- منطقه عاری از جانوران موذی و جوندگان باشد.

- عدم نگهداری و انبار کیسه های بدون برچسب

نگهداری در چنین شرایطی مشتری را به خرید و استفاده از محصول ترغیب می‌کند.

 

 

روش های کنترل کیفیت:

1-     برای مواد اولیه

2-     در فرایند تولید

3- برای محصول نهایی

1-     مواد اولیه بایستی همان ابتدا آنالیز شوند و پس از حصول اطمینان از کیفیت، اجازه ورود به پروسه تولید را پیدا می کنند. فرمول نویس بایستی نهایت دقت و سختگیری را نسبت به مواد مغذی موجود در مواد اولیه به خرج دهد. تفکیک و جداسازی مناسب بایستی نسبت به مواد تایید شده و مواد مرجوعی صورت گیرد. مواد خام بایستی از نظر وجود اجسام خارجی، بررسی و الک شوند و در صورت نیاز پیش آماده سازی و فرآوری انجام گیرد.

2-    در فرایند تولید پرمیکس، وزن کردن دقیق و استفاده از مقدار مورد نیاز ریز مغذی ها بایستی مد نظر قرار گیرد. برای این کار لازم است از ابزارهای دقیق (ترازو) و اطلاعات ثبت شده علمی (نشریات و کتاب های مرجع) بهره برد.

           کنترل و بازرسی های پیشگیرانه توسط افراد خبره صورت گرفته و مواردی مانند: تعداد کیسه ها، کیفیت مواد و                                                                                                                        وزن آنها، تمیزی میکسر، یکنواختی بسته بندی ها و برچسب گذاری، به صورت تصادفی کنترل گردند. هرگونه انحراف و           اشتباهی بایستی به سرعت برطرف شده تا از عواقب آن و تسری به بخش‌های دیگر تولید جلوگیری شود.

           کنترل های بعد از تولید نیز جهت حصول اطمینان از عدم وجود توده و بالک در کیسه ها و جریان پذیری محصول، لازم می باشد.

           در تولید پرمیکس با کیفیت آلودگی های خطی و ردیفی[11] بایستی از بین بروند. داروها به هیچ عنوان نباید از یک پرمیکس به پرمیکس دیگر منتقل شوند. زیرا ماده ای که در یک گونه به عنوان دارو عمل می کند، ممکن است در حیوان دیگر باعث مسمومیت شود. سه روش برای کاهش این نوع آلودگی در تولید پرمیکس وجود دارد:

v    فلاشینگ[12]: در این روش یک ماده غذایی مانند دانه‌های آسیاب شده یا سبوس گندم، پس از تولید پرمیکس دارویی در کل سیستم ریخته شده و در انتها کیسه گیری می شوند. در نوبت بعد تولید این پرمیکس، می‌توان از آنها استفاده کرد.

v    ترتیب دهی[13]: از این روش برای تولید محصولاتی که دارای میزان دارو و زمان مشابهی هستند استفاده می شود. در این روش تعداد دفعات آلودگی کاهش می یابد. بدین صورت که پارت بعدی تولید پرمیکس دارویی به دنبال پارت قبلی بوده که آلودگی داروی کمتری داشته است.

v    نظافت کلی میکسر: در این روش، میکسر قبل و بعد از استفاده به صورت کلی و به وسیله برس و فشار باد تمیز می شود. شستشوی کلی حداقل هفته یکبار انجام میگیرد. بایستی قبل از استفاده، از تمیز و خشک بودن میکسر اطمینان حاصل کرد.

3- کنترل کیفیت محصول نهایی نیز در آزمایشگاه انجام می شود. پرمیکس بایستی از نظر خصوصیات فیزیکی و شیمیایی مورد آنالیز قرار گیرد و تنها در صورتی که تمام آزمایشات مورد تایید بودند، اجازه خروج از انبار را دارد. قطعاً آنالیز تمام بچ ها و پارت های تولیدی مشکل خواهد بود. بنابراین یک برنامه و الگوی نمونه برداری بایستی تدوین گشته و متناوباً به اجرا در آید.

پرمیکس یک محصول بسیار مهم در تولید خوراک دام است. استفاده از یک پرمیکس با کیفیت در پرورش و تولید دام، بهبود: ایمنی، اعتماد و اطمینان و عملکرد را به همراه دارد. از این رو تولید پرمیکس دقت و توجه ویژه ای را طلب می کند. کیفیت بایستی در اصل محصول باشد و نه اینکه تنها در محصول آزمایشی به مقادیر تعیین شده کیفی دست یابیم.

مشاهده مستمر و بررسی مداوم تمام نقاط تاثیرگذار در کیفیت پرمیکس، بهترین راه حل در به حداقل رساندن انحرافات و اختلافات با استاندارد می باشد. این مهم تنها با سازماندهی خوب، نیروی کار کافی و ورزیده، کنترل های دقیق فرایند تولید و فرمول نویسی و در نهایت تولید یک پرمیکس با کیفیت قابل دستیابی است.

 

 

تهیه شده توسط: مهندس علی خبیری، دانشجوی دکتری تغذیه طیور، دانشگاه فردوسی مشهد